Twbercwlosis buchol: canfod, diogelu a rheoli
Cyflwyniad
Twbercwlosis buchol: canfod, diogelu a rheoli
Twbercwlosis buchol (bTB) yw'r her fwyaf sy'n wynebu Cymru heddiw ym maes iechyd anifeiliaid. Mae'r afiechyd yn cael effaith ariannol a chymdeithasol sylweddol ar fusnesau fferm ac ar y gymuned wledig yn ehangach. Mae TB buchol yn hynod o gostus i'r Llywodraeth o ran cost y rhaglen reoli ac iawndal i'r ceidwaid hynny y mae eu hanifeiliaid yn cael eu lladd yn sgil twbercwlosis buchol. Roedd y gost i Lywodraeth Cymru ar gyfer 2016-17 yn £25 miliwn, a'r gost i'r diwydiant tua £6.4 miliwn.
Gall yr organeb sy'n achosi'r afiechyd, Mycobacterium bovis, gael ei throsglwyddo i bobl, ac yn ddiweddar bu'r ymdrech i ddileu'r organeb ar lefel fyd-eang yn ffocws menter 'One Health' dan arweiniad Sefydliad Iechyd y Byd (WHO), Sefydliad Iechyd Anifeiliaid y Byd (OIE), Sefydliad Bwyd ac Amaeth y Cenhedloedd Unedig (FAO) a'r Undeb Rhyngwladol rhag Twbercwlosis a Chlefyd yr Ysgyfaint er mwyn rhoi terfyn ar TB milheintiol.
Mae'r Ganolfan Ragoriaeth ar gyfer Twbercwlosis Buchol yn cael ei chefnogi gan Sêr Cymru II, rhaglen a ariennir gan Lywodraeth Cymru, yr UE (Cronfa Datblygu Rhanbarthol Ewrop) a'r Brifysgol er mwyn cynyddu a datblygu arbenigedd ymchwil academaidd yng Nghymru. Mae'r Ganolfan yn cael ei harwain gan yr Athro Glyn Hewinson FLSW, a chafodd ei sefydlu o fewn IBERS er mwyn cefnogi nod hirdymor Llywodraeth Cymru i ddileu twbercwlosis buchol o Gymru.
Mae gwaith y Ganolfan Ragoriaeth yn rhyngddisgyblaethol o ran ei natur. Mae'n gwneud gwaith ymchwil er mwyn deall bioleg haint M. bovis, a hynny'n sail i ddatblygu a defnyddio profion diagnostig a brechlynnau newydd ar gyfer bTB. Mae hefyd yn rhoi cyngor a chefnogaeth arbenigol i'r Llywodraeth a rhanddeiliaid allweddol eraill ynghylch dileu bTB.
Amcanion a Dulliau Gweithio
Amcanion
Mae Canolfan Ragoriaeth ar gyfer Twbercwlosis Buchol Cymru yn rhoi cyngor annibynnol arbenigol i Lywodraeth Cymru ar reoli bTB a chynyddu capasiti ymchwil da byw yng Nghymru trwy sefydlu labordai ymchwil milfeddygol arloesol. Nod y Ganolfan Ragoriaeth yw cynyddu'r capasiti a'r gallu ymchwil ym maes imiwnoleg, bacterioleg filfeddygol, genomeg ac epidemioleg foleciwlaidd, a gweithio gyda grwpiau a sefydliadau ymchwil cenedlaethol a rhyngwladol megis yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, Sefydliad Jenner, Sefydliad Iechyd y Byd, OIE ac FAO i gynorthwyo i gynnig dull One Health o fynd ati i reoli TB buchol.
Dulliau Gweithio
Y Rhyngweithio rhwng y Lletywr a'r Pathogen
Rydym yn cynnal dadansoddiadau systematig o ymateb y lletywr i haint M. bovis a brechlyn BCG. Ymhlith ein dulliau gwaith mae ymchwiliadau imiwnolegol, defnyddio technolegau sy'n seiliedig ar genomeg swyddogaethol, gan gynnwys dilyniannodi RNA, proteomeg a metabolomeg, ac astudio rhyngweithiad M. bovis a BCG gyda chelloedd imiwnedd y lletywr.
Deall trosglwyddiad M. bovis yng Nghymru
Rydym yn gweithio'n agos â'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion a Llywodraeth Cymru i ddiffinio strwythur poblogaeth M. bovis yng Nghymru gan ddefnyddio dilyniannodi genomau cyfan yn sail i well targedu ar strategaethau rheoli bTB mewn gwahanol sefyllfaoedd epidemiolegol yng Nghymru. Bwriadwn hefyd geisio canfod a geir gwahaniaethau ffenoteipaidd rhwng clonau trechol M. bovis yng Nghymru ac, os oes, a ydynt yn effeithio ar ymateb anifeiliaid i'r haint o safbwynt imiwnedd.
Cydweithio â Gwledydd Incwm Isel a Chanolig
Datblygu sylfaen o dystiolaeth er mwyn cefnogi datblygu strategaethau rheoli bTB mewn Gwledydd Incwm Isel a Chanolig. Gwneir hyn ar hyn o bryd drwy Gonsortia ETHICOBOTS (menter ZELS). Dyfarnwyd prosiect ETHICOBOTS i gonsortiwm o ymchwilwyr yn Ethiopia a'r DU, gan gynnwys epidemiolegwyr, genetegwyr, imiwnolegwyr a gwyddonwyr cymdeithasol. Nod ETHICOBOTS yw mynd i'r afael â baich mawr TB buchol yn sector ffermydd godro Ethiopia ac ymchwilio i'r modd y mae'r masnachu allgyrchol parhaus ar wartheg godro a allai fod wedi'u heintio i ranbarthau a systemau ffermio lle mae cyfraddau'r afiechyd yn isel yn effeithio ar drosglwyddiad yr afiechyd.
Adnoddau
Adnoddau
Ariannwyd yr offer yn ein labordai ymchwil milfeddygol arloesol trwy gyfrwng grant gan Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru ('Sefydlu Labordai Ymchwil Milfeddygol Arloesol i Gymru'). Yn ogystal â hyn, mae labordai Canolfan a Labordai Milfeddygol1 a ariannwyd gan Gronfa Datblygu Rhanbarthol Ewrop yn darparu'r cyfleusterau cyfyngu Categori 3 sy'n rhan hanfodol o'n gwaith. Ynghyd, mae'r adnoddau hyn yn ein galluogi i wneud gwaith ymchwil arloesol ym maes microbioleg, imiwnoleg a geneteg ficrobaidd, ac yn hwyluso astudiaethau manwl o'r rhyngweithio rhwng y lletywr a'r pathogen.
Ymhlith yr adnoddau ymchwil allweddol ceir:
- Cyfres o Labordai Cyfyngu Lefel 2 a 3.
- Cypyrddau Diogelwch Microbiolegol Dosbarth I, Dosbarth II a Dosbarth III
- Microsgopeg - sganio sleidiau, fflworoleuol a maes llachar (Zeiss Axio Scan Z1 ac Axio Imager Z2)
- Profion moleciwlaidd (qRT-PCR) ac imiwnolegol (ELISA) trwybwn uchel.
- Darllenydd ELISPOT (CTL Immunospot S6 Universal)
- Dadansoddwr Amlbleth (Luminex 200)
- Trin hylifau wedi'i awtomeiddio (Eppendorf EpMotion 5075t)
- Sytometreg Llif - Dadansoddwr (Beckman Coulter Cytoflex LX) a dosbarthwr celloedd (Miltenyi Biotec Tyto)
- Dadansoddi Metabolaidd (platfform Agilent Seahorse XF)
- System Dadansoddi Celloedd Unigol (Becton Dickenson Rhapsody)
- Trawsgrifomeg (Nanostring Sprint Profiler)
- Microchwistrellu (WPI Microinjector MICRO ePUM gyda bwrdd aer)
Prosiectau
Prosiectau
- Canolfan Ragoriaeth ar gyfer Twbercwlosis Buchol Cymru Sêr Cymru (Cronfa Datblygu Rhanbarthol Ewrop/Llywodraeth Cymru).
- Sefydlu Labordai Ymchwil Milfeddygol Arloesol ar gyfer Cymru (Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru).
- Dulliau metabolomig a phroteomig o ganfod biofarcwyr targed fel dadansoddion er mwyn datblygu gwell profion diagnostig ar gyfer TB Buchol - Rhaglen KESS yr UE.
- Gwella'r gwaith o ganfod twbercwlosis buchol mewn moch daear - rhaglen KESS yr UE.
- Atal lledaeniad TB rhwng bywyd gwyllt a da byw (STOP) (CIDRA).
- ETHICOBOTS (Ethiopia Control of Bovine Tuberculosis Strategies) (rhaglen Zoonoses and Emerging Livestock Systems (ZELS)).
- Asesu ffactorau risg ar gyfer Twbercwlosis Buchol gan ddefnyddio setiau data mawr.
- Rydym yn gweithio hefyd gyda Chanolfan a Labordai Milfeddygol1 i siapio ymchwil a datblygu ym maes iechyd anifeiliaid/iechyd y cyhoedd.
Allbwn ac Effaith
Allbwn ac Effaith
Arloesi
Datblygwyd prawf diagnostig i wahaniaethu rhwng gwartheg sydd wedi'u brechu â BCG a'r rhai sydd wedi'u heintio ag M. bovis gan dimau yr Athro Glyn Hewinson a'r Athro Martin Vordermeier tra oeddent yn gweithio yn yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion. Bellach mae Llywodraeth y DU yn bwriadu cynnal treialon maes i ddeall pa mor dda mae'r cyfuniad hwn o frechlyn a phrawf diagnostig yn gweithio yn y maes, fel cam tuag at eu trwyddedu er mwyn eu defnyddio mewn gwartheg. Ceir rhagor o fanylion fan hyn:
Cyfnewid Gwybodaeth
Cynhadledd AberTB
Rydym wedi creu digwyddiad blynyddol er mwyn hwyluso cyfnewid gwybodaeth a chydweithio rhwng y byd academaidd, y proffesiwn milfeddygol, ffermwyr, llywodraeth a rhanddeiliaid eraill sy'n rhan o'r frwydr yn erbyn TB buchol. Gallwch ddilyn y digwyddiadau ar Twitter @aber_tb er mwyn cael y newyddion diweddaraf.
GRABTB
Nod y Gynghrair Ymchwil Fyd-eang ar gyfer TB Buchol (GRAbTB) yw sefydlu a chynnal partneriaethau ymchwil byd-eang a fydd yn creu gwybodaeth ac arfau gwyddonol er mwyn cyfrannu at lwyddo i reoli a dileu TB buchol. Cynorthwyodd yr Athro Hewinson i sefydlu'r fenter hon, a chafodd ei ethol yn Gadeirydd Cyntaf GRAbTB.
Polisi a rheoli TB buchol
Yn 2018, roedd yr Athro Hewinson yn awdur Adolygiad o Strategaeth TB Buchol Lloegr (Adolygiad Godfray), adroddiad i'r Gwir Anrh. Michael Gove, Ysgrifennydd Gwladol, Defra.
Yn 2016, roedd yr Athro Hewinson, yn ei swyddogaeth fel Cadeirydd GRAbTB, yn aelod o'r grŵp ad hoc a drefnwyd gan Sefydliad Iechyd y Byd (WHO), Sefydliad Iechyd Anifeiliaid y Byd (OIE), Sefydliad Bwyd ac Amaeth y Cenhedloedd Unedig (FAO) a'r Undeb Rhyngwladol rhag Twbercwlosis a Chlefyd yr Ysgyfaint er mwyn mynd i'r afael â TB milheintiol. Y cyfarfod hwn oedd yr ymgynghoriad cyntaf er mwyn ysgogi camau gweithredu yn erbyn TB milheintiol. Cyhoeddwyd cynllun ar gyfer TB milheintiol yn deillio o'r cyfarfod hwn ar 12 Hydref 2017.